Morfologia /wygląd

Jest to chrząszcz z rodziny ryjkowcowatych, długości 11-16 mm i niemal czarnej barwie chityny. Ciało typowego przedstawiciela jest dodatkowo pokryte pstro-szarą łuską, z charakterystyczną wyłącznie jedną parą skośnych ciemniejszych smug na pokrywach. U niewielkiej części owadów skośne pasy nie są dobrze wykształcone, jednakże ich brak nie oznacza jeszcze że nie jest to szarek. Samice tego gatunku są nieco większe i masywniejsze niż samce. Są też wyraźnie cięższe od nich. Starsze osobniki są bardzo często „wytarte” z większości tych łusek, odsłaniając ciemno wybarwione pokrywy z równoległymi rzędami punktowania na ich powierzchni. Pewnym ułatwieniem w oznaczeniu chrząszczy aktywnie żerujących na burakach jest obecność wydatnej „listewki” (tzw. kila) na grzbiecie ryjka ograniczonej wyraźnymi pobocznymi rowkami, czym różni się od ryjosza burakowca. Ryjosz burakowiec nie posiada również skośnych smug na pokrywach.

Biologia szkodnika

Zimowanie

Szarek komośnik zimuje jako chrząszcz w glebie po uprawie buraka. Wiosną, gdy temperatura gruntu na głębokości 10 cm przekroczy 7^oC i zaczyna rosnąć – rozpoczyna się proces przebudzenia. Następuje powolne ich wychodzenie na powierzchnię oraz poszukiwanie pierwszego pokarmu. Czas ten zbiega się okresem wschodów buraka cukrowego. Wydłużony okres wychodzenia chrząszczy na powierzchnię trwa zwykle kilka tygodni i zależy od dwóch głównych czynników:

• szybkości ogrzewania się gleby, oraz
• głębokości na jakiej zimowały dorosłe owady.

W polskich warunkach ponad połowa okazów zimuje na głębokości 10-20cm, reszta w warstwie 20-30cm. A zatem zasiedla warstwę orną, co umożliwia także ich mechaniczne zwalczanie. Tylko nieliczne okazy zimują głębiej lub płycej.

Aktywność wiosenna

Chrząszcze w pierwszym dniu po wyjściu na powierzchnię są mało ruchliwe. Jednak w kolejnych dniach szybko podejmują wędrówkę w kierunku pierwszego pokarmu, kierując się zapachem roślin żywicielskich. Zanim dotrą z ubiegłorocznego pola na nową plantację, odżywiają się także chwastami komosowatymi. Aktywność ruchowa uzależniona jest w znacznej mierze od temperatury. Wiosenne chłodne noce sprawiają, że chrząszcze stają się bardzo niemrawe. Dopiero wraz z przedpołudniowym wzrostem temperatur podejmują przemieszczanie się na piechotę o ile temperatura nie przekracza 20^oC. Powyżej tej temperatury coraz większy odsetek chrząszczy podejmuje lot. Zwykle nie jest on na tyle długi, aby zasiedlić najbliższe wschody buraka cukrowego na całej powierzchni. Natomiast w sytuacji gdy migracja szarka na plantację następuje z marszu (przy niższych temperaturach) – pierwsze szkody widoczne są przede wszystkim w pasie brzeżnym uprawy.

Żerowanie na roślinach buraka cukrowego

Odbywa się ono od momentu dotarcia na nową uprawę. W pierwszej kolejności zgryzane są liścienie i liście a następnie także hypokotyl. W przypadku liczniejszego wystąpienia wschody roślin buraka są zgryziono do powierzchni gruntu, co najczęściej ujrzeć można w pasie brzeżnym uprawy. Istnieje też żerowanie larw chrząszcza na korzeniach. Wraz ze swoim wzrostem i rozwojem żerują coraz głębiej. Dlatego największe ubytki widać zazwyczaj w dolnej części korzenia. Rośliny, które zostały uszkodzone są osłabione i wolniej rosną. Uszkodzenia są miejscem wnikania organizmów patogenicznych.

Aktywność letnia

Po dotarciu na uprawę rozpoczyna się kilkunastodniowy okres żerowania, a po nim gody oraz składanie jaj. Samice w tym celu starannie wybierają miejsca w pobliżu korzenia. Jaja eliptyczne, lekko kremowe długości ok. 1,2mm – składane są do wilgotnej ale nie mokrej gleby. Chętnie też są wyszukiwane naturalne spękania gleby w pobliżu buraka, gdzie łatwiej jest samicom zagrzebać się w celu złożenia jaj na takiej głębokości, na której wilgotność gleby zabezpieczy złoże przed wysychaniem. Samice składają średnio 100-160 jaj, lecz w skrajnych przypadkach liczba złożonych jaj może osiągnąć nawet kilkuset sztuk. W tym czasie oczywiście chrząszcze żerują, odżywiając się liśćmi starszych już wtedy roślin buraka. Ostatecznie okres składania jaj kończy się zwykle na Zamojszczyźnie w pierwszej dekadzie czerwca. Samice i samce po spełnieniu swoich funkcji rozrodczych giną. Pozostają w glebie larw żerujące na korzeniu buraka. Przypominają one swoim wyglądem bardziej małe beznogie białawe pędraki i nie są one podobne do gąsienic. Żerowanie na powierzchni korzenia trwa w kraju do końca sierpnia. We wrześniu następuje przepoczwarczenie najstarszych larw w małych komorach (tzw. kolebkach) do postaci dorosłego chrząszcza. Świeżo powstałe chrząszcze w glebie są barwy jasnobrązowej lub rudej a ostateczną szarą barwę osiągają po kilkunastu dniach.

Okres jesienno-zimowy

W październiku dojrzałe chrząszcze szarka komośnika są gotowe na zimowanie w swoich kolebkach. Czekają tylko na wiosenne ogrzanie gleby na głębokości na jakiej zimują. Nie są one wrażliwe na niskie temperatury. Nawet minus 20^oC przez kilka tygodni nie jest w stanie im zagrozić. Znacznie bardziej szkodliwsze dla nich są zimy z licznymi roztopami lub opadami. Wówczas długotrwała nadmierna wilgotność oraz zalewanie profilu glebowego jest w stanie zwiększyć ich śmiertelność. Nieliczne chrząszcze pozostaną w glebie przez cały rok i wyjdą wiosną na powierzchnię dopiero za 2 lata.

Obszar występowania i monitoring

Występowanie szarka komośnika na większym areale zostało odnotowane w 2016 r. Szkodnik stwierdzony został na powierzchni 1.500 ha w rejonie Polski południowo-wschodniej (rejon kontraktacji cukrowni Werbkowice, Strzyżów i Ropczyce).

W 2017 r. powierzchnia, na której odnotowano występowanie szarka komośnika gwałtownie się powiększyła, jego obecność została odnotowana na powierzchni 5.500 ha. Masowy atak szkodnika sprawił, że plantacje buraków w wielu przypadkach były doszczętnie niszczone w bardzo krótkim czasie. Na części porażonych pól trzeba było ponownie zasiać buraki, ponieważ zniszczeniu uległa zbyt duża liczba roślin, a niska obsada nie rokowała nadziei na satysfakcjonujące plony. Ze względu na skrócony okres wegetacji, plony na tych plantacjach znacząco odbiegały od średniej. Ponadto część pól została zaorana, a w miejsce buraków posiano inne rośliny, ze względu na zbyt późny termin do przeprowadzenia ponownego siewu buraków.

W 2018 r. powierzchnia, na której odnotowano żerowanie szarka komośnika okazała się rekordowa i dotyczyła 8 tys. ha. Z tego powodu przesianych zostało ok. 1000 ha plantacji, natomiast ok. 200 ha zostało zaoranych, a w miejsce buraków posiano inne rośliny. Na pozostałym areale plony uzyskane przez plantatorów znacznie odbiegały od średniej w rejonie, co doprowadziło do poważnych strat.

W przypadku szarka komośnika zaobserwowano zmniejszenie powierzchni, na której szkodnik żerował w 2019 r. (5 tys. ha) w porównaniu do roku 2018. Mniejsza była również liczba przesiewów (ok. 800 ha) i likwidacji plantacji (ok. 120 ha). Mniejsza liczba hektarów, na której szkody poczynił szarek komośnik dowodzi, że prowadzone przez Związek szkolenia oraz akcje informacyjne dotyczące kompleksowego podejścia do ochrony plantacji przed tym szkodnikiem odnoszą skutek.

W 2019 r. obecność tego szkodnika została zanotowana w kolejnych województwach: mazowieckim i kujawsko-pomorskim. – To pokazuje jak niebezpiecznie i szybko szkodnik z każdym rokiem przemieszcza się w kierunku zachodnim. Obecnie powierzchnia zagrożona jego występowaniem jest znacznie większa niż w 2016 r., a przez to zagrożone są plantacje buraczane z innych rejonów. 

W roku 2020 – intensywność szkód powodowanych przez szarka była nieco mniejsza niż w latach ubiegłych. Zarówno w czerwcu jaki i lipcu odnotowano na Zamojszczyźnie opady powyżej 120 mm. Co miało wpływ na niższą liczebność szkodnika w roku 2021. 

W 2022 r. żerowanie szkodnika odnotowano na ok. 600 ha (50 ha przesiano), natomiast w 2023 na ok 500 ha. 

Na przełomie sierpnia i września 2023 r. KZPBC we współpracy z profesorami Jackiem Piszczkiem i Zdzisławem Klukowskim przeprowadził lustrację pól, która potwierdziła poważne zagrożenie masowym wystąpieniem szarka komośnika w roku następnym - na licznych plantacjach znaleziono formy przedzimowe oraz zimujące chrząszcze. Analiza zebranych osobników potwierdzła obecność 36% poczwarek, 34% larw najstarszego stadium, oraz 30% pozostałych larw młodszych. Stopień porażenia przez organizmy endopasożytnicze po 11 dniach hodowli laboratoryjnej wynosi 12%.  Skala zagrożenia w 2024 roku była uzależniona od przebiegu pogody w okresie zimy.

Zalecenia agrotechniczne

Ze względu na specyfikę tego szkodnika jego zwalczanie musi odbywać się w sposób systemowy. W uprawie jesiennej rolnicy powinni stosować dedykowane zabiegi agrotechniczne (głęboka orka), a w przypadku dpojawienia się wiosną szkodnika konieczne są zabiegi nalistne i zakładanie pułapek feromonowych.

Niestety pominięcie tylko jednego z ww. elementów może ograniczyć efektywność całego systemu ochrony przed szarkiem komośnikiem.

Pułapki feromonowe montujemy w pierwszej kolejności na obrzeżu pola które było buraczyskiem, a następnie na obrzeżu nowej plantacji.

Prawidłowo założona pułapka feromonowa wymaga starannego montażu rynienki chwytnej która zwiększa łowność pułapki. Rynienka nie może wystawać nad powierzchnię gleby, gdyż część szarków ją obejdzie. W dnie rynienki powinny być otwory mniejsze od średnicy chrząszczy, odprowadzające nadmiar deszczówki. Duże otwory montażowe można zakleić taśmą, nie jest ważna ich szczelność. Osłona zawieszonego dyspensera zawierającego feromon powinna zapewniać dobry przewiew. Najlepiej jest zastosować osłony z kolorowego plastiku.

Praktycznym rozwiązaniem jest montaż dyspensera feromonowego pod daszkiem montowanym na „szpilkach” nad naczyniem zbiorczym. Wystarczy wówczas wypięcie dwóch podpór, aby wybrać z naczynia odłowione szarki.

Zarejestrowane środki ochrony roślin

• Aceptir 200 SE (s.cz. acetamipryd)
• Apis 200 SE (s.cz. acetamipryd)
• Cyperkill Max 500 EC (s.cz. cypermetryna)
• Decis Expert 100 EC (s.cz. deltametrynaa)
• Insektus Duo 500 EC (s.cz. cypermetryna)
• Kaliber 240 EW (s.cz. tau-fluwalinat)
• Karate Zeon 050 CS (s.cz. lambda-cyhalotryna)
• Los Ovados 200 SE (s.cz. acetamipryd)
• Mavrik Vita 240 EW (s.cz. tau-fluwalinat)
• Permet 500 (s.cz. cypermetryna)
• Spider 500 EC (s.cz. cypermetryna)
• Topgun 050 CS (s.cz. lambda-cyhalotryna)